Haute Architecture: hybride woontoren aan de Amstel

Geschreven door Jacqueline Knudsen in Houtblad

Het begon met een tender van de gemeente Amsterdam voor een woontoren van 73 meter hoog in het Amstelkwartier en een telefoontje van constructeur Mathew Vola van ARUP met architect Do Janne Vermeulen van Team V. Zijn voorstel: Laten we dit ontwerpen in hout. Ze maakten een schetson twerp dat zowel qua architectuur als duurzaamheid sterk was. Ze wonnen, samen met ontwikkelaar Lingotto, de tender. In de uitwerking is een balans gevonden in materialen, met een hoofdrol voor CLT. Het resultaat is een slim gebouw dat er geweldig uitziet en het certifi caat BREAAM Outstanding behaalde.

De hybride woontoren HAUT in Amsterdam is tot in de kleinste details doordacht en doorgerekend. Toch erkent Mathew Vola, constructeur en directeur bij ARUP, bij de oplevering dat hij het met de kennis van nu anders zou aanpakken. ‘De combinatie van de twee constructieve wanden in Cross Laminated Timber (CLT) met de betonnen kern heeft veel voeten in de aarde gehad. Ik zou nu de stabiliteitsconstructie geheel in beton ontwerpen, met iets dikkere wanden in de kern en kolommen in plaats van de twee stabiliteitswanden van CLT. Voor de overige wanden, kolommen, liggers en vloeren zou ik wel voor hout kiezen.’ Maar ten tijde van de tender in 2016 was het uitgangspunt van het ontwerpteam: Zo veel mogelijk in hout én zo veel mogelijk goede architectuur. Het schetsontwerp voor de tender ging uit van een casco met een houten kern, houten wanden en houten vloeren met een laagje beton erop (timber concrete composite, TCC). Maar in verband met de hoogte van 73 meter zou er een dermate grote hoeveelheid staal toegepast moeten worden voor de stabiliteit, dat de duurzaamheidsscore lager zou zijn dan bij toepassing van een betonnen kern. De keuze viel daarom op het laatste. ‘Bij Team V zijn we een groot voorstander van de toepassing van hout in de bouw en bij elk gebouw dat we ontwerpen kijken we eerst of het ook geheel of gedeeltelijk in hout kan. Maar we zijn niet dogmatisch, soms kun je beter voor andere materialen kiezen, of voor een hybride, zoals hier’, verklaart architect Do Janne Vermeulen de materiaalkeuze voor HAUT.

Hybride: beton met hout

De constructieve opzet bestaat nu dus uit een betonnen onderbouw, een gebouwhoge kern van beton rond de lift en twee schijven van kruislaaghout (CLT) ter weerszijden hiervan. De onderbouw bestaat uit een tweelaagse ondergrondse parkeergarage met autolift, een begane grond met een sportschool, koffiebar, entreehal en halfverdiepte fietsenstalling, en daarboven 21 woonlagen. Het laagbouwdeel op de begane grond is bijna geheel in hout gebouwd, met kolommen en balken in glulam en een plafond van CLT. Enkele kolommen die wel in staal moesten, zijn bekleed met hout. Daar ervaar je het hout nu het meeste. Op de verdiepingen erboven is het merendeel van het hout weggewerkt achter gipswanden met het oog op de brandwerendheid en akoestiek. De CLT plafonds zijn wel grotendeels in het zicht gelaten. Al tijdens de DO fase is via houtleverancier Brüninghoff de expertise van houtconstructeur Assmann uit Hamburg erbij gehaald.

Transparant gevelbeeld

Naast de duurzaamheid waren er bij de tender punten te verdienen met architectuur. Architect Do Janne Vermeulen van Team V koos ervoor om de gevel zo strak en transparant mogelijk te maken. Vooral de uitkragende scherpe noordhoek is spectaculair, op enkele verdiepingen is een hap uit het gebouw genomen ten gunste van balkons. Om die hoek zo transparant en schijnbaar fragiel te kunnen realiseren zijn in dat gebouwdeel veel stalen liggers en twee gebouwhoge betonnen kolommen toegepast. De gevels hebben grote schuifpuien, 570 m² geïntegreerde PV-panelen en vlakken met Colorbel volvlak geëmailleerd glas (een product van ACG Glass) die van een afstand nauwelijks van de PV-panelen te onderscheiden zijn. De energie die ze opwekken, zijn voor de appartementen erachter. Op het dak liggen nog eens 270 m² extra panelen, die de energie voor de gemeenschappelijke ruimten verzorgen. Een dergelijke transparantie was in hout niet mogelijk geweest. De gevels rondom en de draagconstructie op de scherpe hoek zou in hout uitgevoerd veel massiever zijn, met kleinere vensters of zeer robuuste houten windverbanden. Dat zou ten koste zou gaan van het uitzicht. En dat uitzicht is nu juist een van de USP’s van dit project. Door de balkons en loggia’s is de thermische scheiding best ingewikkeld. Overigens zijn de onderkanten van de balkons bekleed met hout, verder is er geen hout in de gevel zichtbaar.

50 luxe appartementen

Aanvankelijk werd aan 22 verdiepingen gedacht, maar binnen de maximale hoogte van 73 meter bleek dat minder hoge woonruimtes op te leveren dan gewenst in het hoge prijssegment. Daarom is er snel overgestapt naar 21 woonlagen met een riante hoogte van 3,2 meter. Opvallend is dat de buitenste woonruimtes tegen de gevel hoger zijn dan die meer in de kern liggen. Bij de laatste zijn achter het plafond de installaties en leidingen weggewerkt. In de doorgangen tussen de ruimtes in een appartement is de grote dikte van de wanden opmerkelijk. Op de 300 mm dikke CLT wanden zijn leidingen achter gipsen 90 minuten brandwerende voorzetwanden (metalstud) weggewerkt, de totale dikte is 500 mm. Vermeulen ziet die forse wanden als een ruimtelijke kwaliteit, vergelijkbaar met massieve oude gebouwen. Overigens betekenen die dikke wanden niet dat je minder efficiënt bouwt: de gebruiksoppervlakte bedraagt 71% van de bruto vloeroppervlakte en wijkt daarmee niet veel af van betonbouw. In de hoge ruimtes konden de mist-sprinklers niet op de plafonds worden aangebracht, wel op de wanden. Ze hebben een bereik van 6 meter, dat is gelijk aan de maximale overspanningen in CLT. Al in een vroeg stadium zijn de kopers van de appartementen betrokken bij de indeling van de woningen. CLT-panelen zijn tijdens de productie eenvoudig te bewerken, waardoor de indeling zowel horizontaal als verticaal redelijk flexibel is. Dit heeft geresulteerd in 50 unieke plattegronden, vier van de geplande 52 appartementen zijn tot twee appartementen samengevoegd, de grootste is maar liefst 480 m². De puien en de balkons bieden een geweldig uitzicht. Een doorgaande houten koof boven het glas bevat de ventilatie, die via CO2-meting kan worden aangestuurd.

Houtbeton composietvloeren

In totaal is er 2800 m³ hout toegepast in HAUT. Het naaldhout is afkomstig uit duurzaam beheerde productiebossen in Duitsland en Oostenrijk van houtleverancier Mayr Melnhof. Die heeft het hout gezaagd en verlijmd tot CLT-platen, waaruit de elementen voor de vloeren en wanden van HAUT zijn opgebouwd. Deze elementen zijn vervolgens naar de fabriek van Brüninghoff getransporteerd, die voegde op de CLT vloerdelen de betonnen laag toe. Ook werd de plafondzijde afgewerkt met een UV-werende coating. De vloeren bestaan uit 160 mm CLT met daarop een laag beton van 80 mm. Dat beton is o.a. nodig voor de geluidisolatie. De lagen zijn met elkaar verbonden met gefreesde sleuven en schroefdeuvels. Door het beton lopen elektriciteitsleidingen. Ter plekke van de aansluiting op de muren en gevel is de vloer voorzien van een betonnen oplegnok en ontkoppeld opgelegd op de wanden, om de overdracht van trillingen en geluid tegen te gaan. Tussen de TCC vloeren onderling worden schuifkrachten overgedragen met behulp van een ‘vertande verbinding’ die in het werk werd aangestort. De vloeren zijn verbonden met de betonnen kern door middel van stalen hoeklijnen; de wapening in de betonvloer is doorgekoppeld met ingestorte stekankers. De vloeren werden beschermend ingepakt vanuit Duitsland op vrachtwagens naar Amsterdam gereden. Vanwege het relatief geringe gewicht konden er veel op elke wagen gestapeld worden. Op de bouwplaats konden de mensen van Brüninghoff de vloerdelen zo in het werk takelen en monteren. Per verdieping zijn dertig vloerelementen van 6 x 2,5 meter toegepast. De naden tussen de elementen zijn zo snel mogelijk waterdicht afgestort. Bij de afbouw zijn op de betonnen laag nog vloerverwarming- en koeling en zwevende dekvloeren aangebracht.

Bouw

Eind 2018 werd met de bouw gestart. Door de toestand van de ondergrond waren de funderingswerkzaamheden complex en tijdrovend. De ondergrondse werkzaamheden duurden tot begin 2020, waarop in mei de eerste glulam kolommen en glulam liggers arriveerden voor de laagbouw rond de toren. Vanaf de eerste verdieping is de toren voornamelijk met prefab CLT wanden en vloeren gebouwd en dankzij de snelle montage hiervan zat de vaart er flink in. De bouw van de betonnen kern liep steeds iets vooruit op de CLT vloeren en wanden. Een half jaar later, eind 2020, werd het hoogste punt bereikt. Bij elke laag werd de gevel meteen gedicht, om zoveel mogelijk te voorkomen dat er water in de houten onderdelen zou komen. Hsb gevelelementen inclusief triple glas zorgden voor een snelle dichting. Alleen op de transparante hoek zijn de kozijnen gemonteerd zonder glas, en is het glas daarna geplaatst. Na het bereiken van het hoogste punt kwam er een torenhoge steiger rond het gebouw ten behoeve van de afbouw van de gevel en in 2021 werden onder meer de balkons aan de houten constructie gehangen en de gevelbekleding afgewerkt. De afbouw geschiedde van boven naar beneden en in maart 2022 werd het gebouw opgeleverd.

Transitie en innovatie

Tijdens de oplevering geven architect Do Janne Vermeulen van Team V architectuur, constructeur Mathew Vola van ARUP en projectmanager Jeroen Dunnebacke van TBI JP van Eesteren enthousiast en trots een rondleiding in en om HAUT. Alle drie zien ze dit project als een pilot, om zowel nieuwe dingen te onderzoeken en te realiseren, als om van te leren en anderen te inspireren. ‘We willen een transitie op gang brengen naar de vermindering van de CO2-uitstoot in de bouw, onder andere door toepassing van meer hout in onze gebouwen’, aldus Vermeulen. Vola vult aan: ‘En materialen zijn in ontwikkeling, zo is er nu ook duurzamer beton. Maar waar de innovatiecurve van beton en staal aan het aan het afvlakken is, staan de gelamineerde houtelementen nog maar aan het begin. Zo verwacht ik veel van de nieuwe generatie houten elementen, waarin behalve hout ook lucht of isolatie geïntegreerd is in de platen.’

Locatie:

Korte Ouderkerkerdijk 1 Amsterdam.

Programma:

52 woningen variërend van 76 tot 480 m2 gebruiksoppervlakte, commerciële ruimtes (750 m2), parkeergarage (58 pp).

Opdrachtgever:

Lingotto.

Architect:

Team V Architectuur.

Adviseur constructie, bouwfysica, akoestiek en brandveiligheid, duurzaamheid en installatietechniek:

Arup.

Detailengineering houtconstructie:

Assmann, Hamburg (D); RWT Plus, Wenen (AT).

Hoofdaannemer:

TBI / J.P. van Eesteren.

Hybride houtconstructie (afwerking en montage):

Brüninghoff, Heiden (D).

Leverancier CLT:

Mayr-Melnhof Holz, Reuthe (AT).

Bouwperiode:

december 2018 - maart 2022.

CO2-opslag:

In HAUT is 2800 kuub CLT LVL en glulam toegepast, daarin is ca 1.800.000 kg CO2 opgeslagen.